Prej muajsh në Bulqizë po sendërtohet një koncept i cili prej shekujsh ka munduar filozofinë politike: demokracia. Pasi themeluan të parën sindikatë të njëmendtë të këtyre 30 viteve, minatorët e Bulqizës u bashkuan për të nxjerrë nga radhët e tyre një kandidat të pavarur për deputet, shokun e armëve e të vuajtjeve Elton Debreshin. Midis minatorëve demokracia nuk ka nevojë për ndërmjetësim e teorizime. Ajo është nevojë jetike, e vetmja mënyrë e të organizuarit, e mbledhjes së fuqive, frymëzimit dhe veprimit kolektiv. Është praktikë e përditshme që dalëngadalë skalit ndërgjegjen e paskëtaj ndërgjegje që korrigjon praktikën. Demokracia si drejtpërdrejtshmëri e pjesëmarrjes dhe vendimmarrjes po shtang dhe rrëmben vëmendjen e mijëra qytetarëve anekënd Shqipërisë, por edhe më tej – në Kosovë e Evropë.
Eksperienca në terren më ka ndihmuar të kuptoj më shumë për demokracinë, për natyrën e regjimit politik në fuqi, si dhe të rikuptimësoj autorë e tekste klasike e moderne. Që prej shekullit V p.e.s. oligarkia dhe demokracia janë vendosur kundruall njëra-tjetrës si regjime politike antagoniste dhe, për rrjedhojë, mohime përcaktuese të njëra-tjetrës. Në Shqipërinë e sotme nuk kemi një sistem formalisht oligarkik, së paku sipas përkufizimeve të kulluara të konceptit. Për ta zbërthyer idenë, sundimi i oligarkëve ekonomikë nuk ushtrohet drejtpërdrejt – për shembull qytetarët vazhdojnë ta gëzojnë të drejtën e votës dhe Samir Manja e Shefqet Kastrati nuk janë anëtarë të ndonjë areopagu aristokratik të gjithëpushtetshëm nga pikëpamja kushtetuese. As ideologjia sunduese e epokës sonë nuk do ta pranonte hierarkinë e ngurtë feudale, ku ndalohet mobiliteti social dhe njerëzit e thjeshtë nënçmohen haptazi si bujkrobër.
Që prej Revolucionit Francez, futja e masave në politikë është një fakt i paprapësueshëm. Nga ana tjetër, ndarja relative e sferës politike nga ajo ekonomike, që është në themel të çdo formacioni shoqëror kapitalist, e pamundëson ushtrimin e drejtpërdrejtë të pushtetit politik nga oligarkia ekonomike. Këta faktorë bëjnë që manovrat oligarkike të kamuflohen institucionalisht dhe ideologjikisht me një tis demokracie.
Kur shkruante për oligarkinë, Platoni thoshte se “…një shtet i tillë nuk është një, por dy, ai i të varfërve dhe ai i të pasurve, që banojnë në të njëjtin vend dhe komplotojnë vazhdimisht njëra palë kundër palës tjetër”[1]. Në oligarkinë me tis demokracie ndarja e shtetit në dysh nuk i takon rendit të dukshmërisë (sipërfaqes). Rendi formalo-ligjor flet për qytetarë të barabartë, kurse ideologjia sunduese na ngulit në kokë se jemi një popull (a komb), se interesat tona janë individuale dhe interesi i përgjithshëm vjen si rezultante e përputhshmërisë së interesave të ndryshme individuale. Mirëpo kontradikta është e fortë, ajo shpërthen në gjuhë si e pandërgjegjshmja e shtypur. Në strukturën e shoqërisë ka vërtet dy shtete që luftojnë pa mëshirë, ku vetëm njëri, shteti i të varfërve, ka potencialin e krijimit të një shoqërie njëmend universale.
Oligarkia me tis demokracie bazohet në monopolizimin e mjeteve të prodhimit/shërbimit dhe burimeve kryesore ekonomike nga njëra anë dhe formalitetin demokratik nga ana tjetër. Ky formalitet shërben për t’i dhënë legjitimitet një formacioni shoqëror i cili, përndryshe, do të ngjallte revoltë të menjëhershme mes të shumtëve që rropaten pa mundur të gëzojnë frytet e punës së tyre. Në të populli përfytyrohet si spektator pasiv, gjysmë i përgjumur, i cili ngrihet nga divani vetëm një ditë në katër vjet. Në thelb, për popullin vlen thënia e Katonit: “Skllavi ose duhet të punojë, ose duhet të flerë.”[2]
Po edhe një herë në katër vjet populli nuk merr pjesë në ndonjë mënyrë domethënëse, por vetëm sa për të zgjedhur se cili fraksion politik në shërbim të oligarkisë ekonomike do të ketë të drejtën të mbrojë interesat e përbashkëta të oligarkëve. Robert Dahl-i, një prej teoricienëve më të zëshëm të demokracisë, do ta quante një sistem të tillë oligarki konkurruese. Oligarkët ekonomikë kanë edhe interesa të përbashkëta, dhe partitë garojnë se cila prej tyre u shërben më mirë atyre, por edhe ndasi për mënyrën e ndarjes së tortës, çka bën që secili prej tyre të ketë partinë e vet të preferuar.
Në këtë oligarki me tis demokracie, popullit i vështirësohet iniciativa politike, shkurajohet të marrë pjesë edhe në ato pak të çara që garanton formaliteti demokratik (p.sh. referendume), ndërkohë që politika konsiderohet profesion elitash ekonomiko-intelektuale. Demokracia formale është më pak se përfaqësim, çka do të thotë se përfaqësuesit janë produkt inorganik i qytetarëve që shtrëngohen t’i zgjedhin. Ata shpërndahen nëpër qarqe bazuar në besnikërinë ndaj kryetarit të partisë ose hesapet meskine e këtij të fundit, duke vendosur në pozicione kyçe feudalë lokalë, shpesh herë me origjinë nga nëntoka kriminale, të cilët e marrin votën me para, kanosje dhe klientelizëm. Gjatë fushatës partitë shpërndajnë një pjesë të të mirave që kanë përvetësuar paligjshmërisht më parë. Po kjo rishpërndarje (një thes miell, një celular, disa dhjetëra euro, një vend pune, një operacion mjekësor) nuk është e strukturuar në ligj as u shkon të gjithë nevojtarëve që jetojnë në të njëjtat kushte, por ushtrohet individualisht në këmbim të mbështetjes familjare me vota. Kjo e bën votuesin peng të padronit të tij të përkohshëm, së paku deri të nesërmen e ditës së zgjedhjeve.
Për ta bërë sa më të besueshëm formalitetin demokratik, gjatë fushatës zgjedhore përfaqësuesit inorganikë përdorin një lloj populizmi të përciptë, ku për pak javë gjithsekush heq petkat e elitistit dhe bën si populli – nga veshja te gjuha. Republika romake përdorte ata që quheshin nomenklatores, të punësuar nga patricët për t’u treguar këtyre të fundit emrat dhe biografinë e shkurtër të qytetarëve që ndeshnin në rrugë, në mënyrë që i pushtetshmi të dukej si njeri që e njihte mirë popullin dhe i qante hallet.
Tisi që merr oligarkia në kohët e sotme mbështetet në faktin se tanimë votojnë të gjithë të rriturit (me kohë u integruan politikisht punëtorët, gratë, pakicat etno-racore), por në thelb të demokracisë nuk janë as shtrirja e të drejtës së votës, as pluralizmi partiak në fletën e votimit (paçka se janë elementë të nevojshëm), por se për çfarë mund të votohet. Sipas Norberto Bobbio-s, “…për të gjykuar sot mbi zhvillimin e demokracisë në një vend të caktuar pyetja që duhet shtruar nuk është ‘kush voton?’, por ‘mbi çfarë çështjesh mund të votohet?’.”[3] Sot duket sikur për gjërat më të rëndësishme që na prekin kolektivisht – shpërndarja e burimeve ekonomike, prodhimit dhe të mirave shoqërore, si dhe marrëdhëniet në punë – ne as që mund të ëndërrojmë të votojmë. Demokracia, kësisoj, në rastin më të mirë reduktohet në një metodë të zgjedhjes së shefave politikë, që si rezultat nuk e dallon shumë nga oligarkia.
Oligarkia me tis demokracie rezulton të jetë më efektivja në thellimin e hendekut të pasurisë midis më të pasurve dhe më të varfërve. Të parët – që kanë monopolin e shpërndarjes së burimeve ekonomike deri dje të përbashkëta – akumulojnë përmes shpronësimit. Nëse krahasojmë hendekun pasuror midis Athinës së shekullit V p.e.s. dhe Shqipërisë së sotme rezulton se në Athinë oligarku më i fuqishëm ishte 9000 herë më i pasur se skllavi[4], kurse në Shqipëri Samir Manja ka pasuri 5 milionë herë më të madhe se paga minimale e një punëtori.
Në këtë regjim dhuna nuk është vetëm strukturore – domethënë e përcjellë si varfërim ose shfrytëzim që në dukje është produkt i një kontrate të lirë pune, por edhe e drejtpërdrejtë. Mirëpo karakteristikë e oligarkive është metoda e fshehtë e ushtrimit të dhunës, ku përfshihen rrahjet, kërcënimet kthinave, burgosjet në emër të rendit publik, zvarritja në procese të panumërta gjyqësore dhe, e fundit por jo për nga rëndësia, gjobitjet skandaloze si 50 milionëshi me të cilin u dënua Elton Debreshi.
Në antikitetin greko-romak, historianët kanë vërejtur dy mënyra të ndryshme të ushtrimit të dhunës. Në njërën anë ishte karakteri publik i vrasjes së tiranit, çka duhej të shërbente si shembull për të parandaluar tiranët e së ardhmes. Kujtojmë këtu vrasjen e Jul Cezarit nga mbrojtësit e republikës në Senat. Ndërsa në tjetrën, dhuna e oligarkëve ishte jo vetëm vrastare në masë, por edhe sekrete, e synuar për të mbjellë tmerr në radhët e demosit. Ishte pikërisht dhuna e skajshme dhe e pritshme e oligarkëve kur u rrezikohej pushteti dhe privilegjet, që i mësoi demosit antik se demokracia mund të ekzistonte vetëm si një sistem politik i pakthyeshëm pas. Rivendosja e pushtetit të oligarkëve të rënë nga fiku do të ishte pashmangshmërisht hakmarrëse dhe terrorizuese, siç tregoi shekuj më pas shtypja e Komunës së Parisit.
Së këndejmi, demokracia nuk mund të jetë tjetër veçse kryengritje ndaj oligarkisë – e vlefshme edhe si proces rezistence, edhe si pikëmbërritja e një demosi triumfator. Demosi i demokracisë nuk është thjesht popullatë, por vegjëli, bashkësi e të shfrytëzuarve, heshtuarve dhe diskriminuarve gjatë regjimit oligarkik (qoftë ky edhe me tis demokracie). Mes vegjëlisë spikasin sidomos të varfrit, aq sa për Aristotelin do të kishte demokraci edhe sikur të varfrit, pakicë në numër, të merrnin pushtetin. Janë ata që kanë mllefin më të madh ndaj oligarkëve, sikundër dëshmon Platoni: “…kur një varfanjak, kockë e lëkurë, i djegur nga dielli, ndodhet në mes të turmës në një resht me një pasanik të ushqyer në hije dhe ngarkuar në trup me një shtresë dhjami të bollshme, e sheh që mezi merr frymë e nuk di nga t’ia mbajë, a nuk beson ti që ai t’i thotë vetes se njerëz si ky e kanë pasurinë në saje të poshtërsisë së të varfërve; dhe kur ndodhen mes shokësh, nuk i thonë njëri-tjetrit: Këta njerëz ne mund t’i bëjmë ç’të duan: ata as që ekzistojnë fare?”[5] Së bashku me shtresën e mesme, të varfrit ia dalin ta vendosin demokracinë jo vetëm si regjim politik, por edhe si strukturë e re shoqërore ku barazia është kryefjalë.
Në këtë kuptim, demokracia përbën një thyerje e cila pabarazitë e mëhershme i zëvendëson përkohësisht me një pabarazi të përmbysur vëmendjeje, ku zërin më të lartë e kanë ata që deri dje nuk kanë pasur fare zë. Në këtë lëmë, Luciano Canfora vë në dukje se “…demokratia lind si term polemik dhe i dhunshëm, i farkëtuar nga armiqtë e demosit. Demokratia nuk lind si fjalë e bashkëjetesës politike, por si fjalë e thyerjes, shpreh mbizotërimin e një pjese më shumë sesa pjesëmarrjen e barabartë të të gjithëve pa dallim në jetën e qytetit (kjo shprehet prej fjalës isonomia). Demokracia ishte termi që përdorën kundërshtarët e qeverisjes “nga populli” për ta përshkruar një qeverisje të tillë, pikërisht me qëllim që të theksonin karakterin e saj të dhunshëm (kratos-i nënkupton saktësisht ushtrimin e dhunshëm të pushtetit).”[6] Në ditët e sotme kjo dhunë nuk ka pse të jetë ushtrimi i lakuriqtë i forcës fizike, por një ndryshim i kaheve të hegjemonisë, ku demosi deri dje i nëpërkëmbur po ndryshon radikalisht strukturën e marrëdhënieve pushtetore në shoqëri.
Demokracia është kratosi i njeriut të çfarëdoshëm. Sipas Jean-Luc Nancy-së, “demokracia, si lloj i gjinisë së politikës, e ka të pamundur të bazohet në një parim transcendental. Kësisoj, e vetmja gjë që e bazon apo themelon demokracinë është mungesa: mungesa e çdo natyre njerëzore.” Demokracia është sundimi i njeriut të çfarëdoshëm, që krenohet me mungesën e çfarëdolloj epërsie individuale ndaj të tjerëve (ky është skandali në sytë e antidemokratëve, siç vë në dukje Jacques Ranciere-i). Pikërisht në këtë mungesë sqime e vetëmburrjeje gjendet baza e përpjekjes për t’u ngritur së bashku, ku syri nuk krahason veten me tjetrin, por ne të gjithë së bashku krahasuar me të djeshmen. Kësisoj, demokracia kalon nga vektori i hapësirës në atë të kohës.
Siç u cek, demokracia nuk është thjesht pikëmbërritje, por edhe proces dhe përgatitje e vazhdueshme terreni. Në këtë kuptim organizmat parapolitikë – si për shembull sindikatat, këshillat e vendbanimeve, shoqatat profesionale, klubet kulturore apo të mënyrës së jetesës – shërbejnë si shkollë praktike demokracie. Në to demosi fiton ndërgjegje shoqërore, që është bazament i ndërgjegjes së mëvonshme politike. Mëson të organizohet, të dëgjojë të ngjashmit, të veprojë në mënyrë të koordinuar, të japë e marrë solidaritet dhe, mbi të gjitha, të guxojë siç vetëm në grup mund të ndodhë. Demokracia si pikëmbërritje, nga ana tjetër, nuk mund të jetë vetëm politike. Ajo ka nevojë të shtrihet në ekonomi – nga kontrolli i përbashkët i burimeve kryesore ekonomike te pjesëmarrja në drejtimin e vendit të punës; edhe më gjerë, ajo ka nevojë të shtrihet në çdo aspekt të jetës shoqërore, të krijojë bashkësi të hapura aty ku ka veç atome apo grupe të ngushta obskurantiste, të hedhë dritën e kritikës në kthina ku rëndom ushtrohet dhunë, presion e nënçmim.
Demokracia, si pushtet i të varfërve dhe të mesmëve që kanë mposhtur oligarkët, nuk mund të mendohet pa një rishpërndarje serioze të pasurisë. Kjo e fundit shërben jo vetëm për të shëndoshur shërbime shoqërore bazike si arsimi e shëndetësia, por edhe për t’i pavarësuar ekonomikisht qytetarët duke krijuar atë që liberali Rawls e quante bazë e vetërespektit. Një njeri që jeton ekonomikisht në mënyrë të denjë, që në vendin e tij të punës nuk mund të trajtohet si skllav a bujkrob me kohë të pjesshme, nuk ia ka më frikën askujt. Ai është politikisht i pavarur dhe i emancipuar. Në anën tjetër, mpakja e pasurisë përrallore ua heq këtyre të paktëve instrumentin e korruptimit të sistemit politik, duke shkatërruar kësisoj bazamentin e marrëdhënieve patrimonialo-klienteliste. Pra pa reduktim serioz të pabarazive ekonomike nuk mund të ketë barazi politike, që është thelbi i çdo demokracie që e meriton shënjuesin.
Gjithë sa më sipër po lindin në Bulqizë, në qytete dhe fshatrat e panumërta të qarkut të Dibrës. Sa e sa minatorë, por edhe të rinj nga Bulqiza, së bashku me aktivistet/ët e Organizatës Politike, po e shndërrojnë çdo rrugë e kafene qyteti, çdo lëndinë e fushë fshati në një agorë diskutimesh. Aty nuk ka rend hierarkik fjale. Njerëzit kanë ardhur për të dëgjuar Elton Debreshin, por mbi të gjitha Eltoni ka ardhur për të mësuar dhe për t’u frymëzuar prej tyre. Shtrohen hallet, por mbi të gjitha flitet për mënyrat e organizimit. Kjo është demokracia në proces.
Në këtë frymë, parlamenti është thjesht njëri prej instrumenteve që, për t’u shfrytëzuar siç duhet në të mirën e punëtorëve dhe njerëzve të thjeshtë, është e nevojshme që në të së bashku me Elton Debreshin të hyjnë mijëra mbështetësit e tij. Parlamenti do të jetë njëri prej arenave të luftës politiko-shoqërore, ku do të ngrihet zëri për ata që nuk u është dëgjuar zëri deri më sot, do të koagulojnë forcat dhe energjitë shoqërore së jashtmi që brenda mureve të ligjvënësit të ndihet nxehtësia e presionit të ushtruar nga jashtë. Sakaq përfaqësimi nuk do t’i zëvendësojë grevat e protestat, por do t’i intensifikojë ato – duke i shtrënguar oligarkët të bëjnë koncesion pas koncesioni, deri në dorëzimin e tyre të plotë.
Kandidimi i Elton Debreshit është historik për shumë arsye. Njëra syresh është se me një hap të tillë duket sikur mijëra vite filozofi politike gjejnë realizim në praktikën politike të një lëvizjeje të gjallë që, si e tillë, e përmbush dhe e tejkalon filozofinë, duke kërkuar që kjo e fundit t’i vijë nga pas.
REFERENCA
[1] Platoni. (1999). Republika. Përkth. Gj. Zheji. Tiranë: Phoenix, f. 321.
[2] Winters, Jeffrey A. (2011). Oligarchy. New York: Cambridge University Press, f. 97.
[3] Przeworski, Adam. (2010). Democracy and the Limits of Self-Government. Cambridge: Cambridge University Press, f. xi.
[4] Shih: Winters, Jeffrey A. (2011). Oligarchy…, f. 81.
[5] Platoni. (1999). Republika…, f. 328.
[6] Canfora, Luciano. (2011). Il mondo di Atene. Bari: Editori Laterza, f. 152.
