Një rrëfim që nis me Martin Dysartin e shfaqjes “Equus”, e cila rivjen në qershor në Teatrin Kombëtar, dhe shkon deri te debati për filmat e ish-Kinostudios. Timo Flloko, ndan në “GSH” historinë pas premierës së vënë në skenë nga regjisori Dino Mustafiç, ndalet te raporti me aktorët, roli, vështirësitë si roli i tij më i mundimshëm që ka si mesazh lirinë, mandej rrëfehet për përkthimin e dramave, e rolet e tij në kinema. Në përgjigje të kritikave, Flloko thotë se “Nxitojnë kritikët, vijnë e shohin premierën, dhe thonë disa gjëra që, siç thonë anglezët, bëjnë për të qeshur edhe pulat”, por shton se “Nuk kam ndonjë kontest për këtë gjë, të gjithë kanë të drejtë të thonë mendimin e tyre, çdokush ka të drejtë të thotë më pëlqen, s’më pëlqen. Arti nuk gjykohet, çdo njeri është i lirë, në art shijet nuk diskutohen, dijet pastaj diskutohen. Është roli që më ka lodhur më shumë nga të gjitha rolet”.
Sa u takon filmave, teksa thotë se ka filma që nuk kanë asgjë të keqe, aktori i njohur vëren se “jam fare i hapur, nuk kam asnjë dhimbje, absolutisht asnjë dhimbje, dhe nuk e shoh fare në mënyrë emocionale nëse do të hiqen të gjithë filmat. Të mos e marrin si një faj të artistëve që kanë bërë filma që qenë pjesë e propagandës. Për këtë, edhe publiku duhet ta dijë, për atë ‘faj’ në sensin artistik, ne kërkojmë falje. Nëse kemi dhënë informacion jo të mirë”. Më poshtë, intervista e plotë.
– Si u bë Timo Flloko Martin Dysart?
Është një histori në këtë mes. Siç janë artistët gjithnjë në dilemë, po kërkoja një vepër. Pas “Pamjes nga Ura” dhe “Shtrigave të Salemit”, kërkoja një rol tjetër. Isha në dilemë sepse kisha lexuar shumë drama. Ndërkohë, drejtori i Teatrit Kombëtar, Hervin Çuli, më kishte thënë “profesor, kur të duash e ke derën të hapur, zgjidh veprën, regjisorin dhe punojmë”. Artur Lena, jep mësim në Universitetin e Torontos, më ka çuar herë pas here pjesë nga autorë të ndryshëm. Më thotë, “Timo, konsideroje ‘Equusin’”. Unë veprën e njihja pasi kisha parë filmin me Richard Barton, film i suksesshëm i viteve 1970-1980. Vera në atë kohë, ishte në Los Angeles. Vepra më ngacmoi, më intrigoi, thashë ky doktori është shumë interesant, një djalosh adoleshent që verbon gjashtë kuaj, një ngjarje e marrë nga rrëfim që dikush i kishte bërë Petter Shaferit e mbi të cilin ai ndërtoi gjithë veprën. Ai e merr si pretekst për të arritur te mendimi, që për lirinë gjithçka duhet sakrifikuar. Tek e fundit, mesazhi më themelor i veprës është liria, sakrifica dhe mbi lirinë e individit e personalitetit njerëzor nuk ka gjë më të shenjtë. Ia nisa Verës dhe Vera(Grabocka), e lexon rrufeshëm, dhe më kthen përgjigje. Më thotë që “është vepër interesante, por mendohu, mos u nxito”. Siç e ka ajo gjithmonë, ajo është gjithmonë një frymëzuese.
– Pra, është ndryshe nga partnerja e Doktor Dysard?
(Qesh) Po, ndryshe nga Margaret në vepër. Ishte me risk të madh, çka ma thanë edhe miq e kolegë të mirë, më thanë “Timo, ki kujdes”. Janë miq që unë u besoj. Ndërkohë, nisa një punë redaktoriale vetë, sepse vetë përkthej e shkruaj, kërkoj gjithnjë gjuhën skenike. Artur Lena, është përkthyes shumë i mirë, por në ndonjë rast, ndonjë gjë në strukturë e në ndërtimin e monologëve, ndërhyra. Bëra një punë të kujdesshme dhe e ngjesha veprën. Më pas i thashë Çulit dhe nisa punën për kërkimin e regjisorit. Isha në fakt në kërkim të një regjisori të huaj.
– Pse i huaj?
I huaj sepse, për mendimin tim, ishte një vepër shumë e vështirë, mbase nga më të vështirat që kam lexuar ndonjëherë, dhe kjo ka qenë edhe dilema e madhe. Te “Pamje nga ura” e pata shumë të thjeshtë, rrëfehej historia e historia e tërheq publikun gjithsesi. Ndërsa këtu, historia është e ndërtuar në mënyrë digjitale. Mjeku ndërkohë është përkthyes, është psikiatër, është detektiv. Dino Mustafiç, si një imazhist shumë i mirë e solli të tillë- që është e për këtë u zgjodh nga unë, së bashku me Gjergj Prevazin, i cili kishte punuar herë të tjera me të, shkuam pamë një shfaqje në Maqedoni, një sukses me të cilin fitoi çmim në Kosovë. Njihem personalisht me të e ishte një regjisor me koncept vizual unik skenik, me mizanskenë, me gjithë komponentët.
– Një regjisor bashkëkohor?
Bashkëkohor, alternativ në një sens sa edhe klasik. Këtë ka bërë edhe në shfaqjen tonë ai. Megjithëse, ka pasur disa mendime. Sigurisht, veprat është mirë që të kenë debate, që ndonjë shtesë, jo ndonjë aktualizim, disa prurje- dikush nuk i ka pranuar, e një masë e madhe i pëlqejnë, siç është puna e Vettingut për shembull, e problemeve të mjekësisë, e dobësive të shoqërisë.
– Çdo vepër, punohet a aktualizohet kur vjen në teatër. Nga ana tjetër, sa humb gjuha e Shafferit nga këto ndërhyrje?
Është ngjarje që u vu në teatrin shqiptar kur nuk është vënë asnjëherë në Ballkan. Ka një mesazh që është kryesori, e nuk ka të bëjë fare me ndonjë risi, apo me një akt që bëri ai djalosh, që çmohet, studenti im Igli Zarka, për mënyrën si e bëri rolin- jo se bëri një gjë që ishte tabu, pra që doli i zhveshur si biri i natyrës.
U zgjodh ky regjisor për shkak të stilit të tij dhe aftësisë për të perceptuar të tërën, ai erdhi bëri audicione dhe zgjodhi ata që mendoi.
– A jeni ju i kënaqur me Martin Dysartin tuaj?
Aktori gjithmonë është kërkues ndaj vetes. Teatri është art i mundimshëm, nga më të mundimshmit. Aktori krijon mbi veten e tij dhe ka instrument veten. Përmes shpirtit, fizikut e emocioneve të tij, jep rolin. Ndryshe funksionon jashtë. Këtu nuk ndodh. Nxitojnë kritikët, vijnë e shohin premierën, dhe thonë disa gjëra që siç thonë anglezët bëjnë për të qeshur edhe pulat. Janë të papërgjegjshëm. Ndonjëherë nuk janë edhe profesionalisht të përgatitur qoftë për të folur në tërësi për idetë, as çështje të caktuara profesionale: mbi regjinë, mbi mizanskenën, mbi lëvizjet, le pastaj të mos flasim për lojën e aktorit, që janë shumë të kufizuar dhe nuk dallojnë çfarë është profesionale e çfarë nuk është. Nuk kam ndonjë kontest për këtë gjë, të gjithë kanë të drejtë të thonë mendimin e tyre, çdokush ka të drejtë të thotë më pëlqen, s’më pëlqen. Arti nuk gjykohet. Edhe unë si aktor nëse do më thuash “Timo, më pëlqeve”, të them “faleminderit”. Edhe nëse më thua “Timo, nuk më pëlqeve”, unë prapë të them “faleminderit”. Çdo njeri është i lirë, në art shijet nuk diskutohen – dijet pastaj diskutohen. Është roli që më ka lodhur më shumë nga të gjitha rolet. Nëse te Edi Karbone, madje edhe te Xhon Proktor, drama, historia, ndihmon sepse ka një ndërtim në vijimësi të dramacitetit dhe të dramës së personazhit; ky- Martin Dysart, ky duhet ta ndjekë atë djaloshin si qeni lepurin, duhet të rendë pas tij, ta ndjekë me ritmin e tij e të mos humbasë në asnjë moment, në asnjë çast, për të prekur e kapur në kohë atë që është vibrante tek ai.
Mua më lodh akti i parë, sepse në fund është hipnoza e djaloshit- unë kam një detyrë aty, që ta nxis dhe ta lartësoj atë djalë, e këtu duhet një aktivitet i jashtëzakonshëm fizik, psikik, emocional.
Unë luaj me studentët e mi- që nga Ema Andrea, Ben Derhemi, deri te Igli Zarka, Ermir Jonka e Krist Lleshi. Janë të gjitha gjeneratat. Këta të rinj që zgjodhi Dino Mustafiç premtojnë për një të ardhme. Me rezultatin e tyre, tregojnë se të rinj ka, nuk shterojnë dhe se nuk ka qenë vetëm “brezi i atyre”, siç thuhet.
Igli Zarka bëri një rol të shkëlqyer, theu tabutë, e jo vetëm tabutë që duken sheshit- dhe spektatori është i përgatitur, është një korpus, mjaft i mençur për të gjykuar një vepër arti, e për të lënë mënjanë ato gjëra që ne kujtonim se do bënin përshtypje.
Ky rol më ka lodhur më shumë se asnjë rol tjetër- ka prolog, investigim, është mjek, nxitës, zjarrvënës i situatave. Është një shfaqje ku- nga një anë babai ateist dhe i dhunshëm, nga ana tjetër një nënë sociopate me probleme, një edukatë jo unike, të gjitha krijojnë te personaliteti i fëmijës trauma, që e bëjnë të paaftë të kryejë aktin seksual. Duke e kthyer në Zot kalin, e sundon prezenca e tij dhe nuk e lë të bëjë çka është e natyrshme.
– Ju keni përkthyer Brian Weis, Marlon Brandon dhe disa drama; pse jeni ndalur te përkthimi?
Përkthimi më bën të jem skrupuloz me gjuhën. I takon aktorit ta flasë gjuhën në mënyrë të kulturuar. Unë kam përkthyer Brandon se ishte aktor e kur përktheva librin nga anglishtja, mendova se gjeniu e personaliteti i aktrimit duhej të fliste edhe shqip, mendova që njerëzit duhej ta lexonin. Kam përkthyer ‘Dokor Shuster’ apo ‘Spiuni i Ballkanit’ që janë vënë në skenë nga Spiro Duni. Kanë qenë nga dëshira, sepse i kam parë në skenë dhe kam menduar që doktor Shusterin për shembull duhet ta luajë Robert Ndrenika, dhe vërtet ndodhi kështu. Këto përkthime më pasurojnë shpirtërisht, furnizojnë jetën e artistit.
– Propaganda komuniste që bartin filmat e ish-Kinostudios, ka çuar në propozimin për ndalimin e transmetimit të disa filmave dhe transmetimin e disa të tjerëve me logon “PPSH”. Ju vetë keni qenë në disa prej këtyre filmave, a ka vend për ‘ndalim’? A ka vend për shqetësim?
Përderisa ka dalë si problem, ka diçka, nuk del nga asgjë. Unë, sigurisht, nuk më takon dhe aq të gjykoj, dhe ndërkohë nuk mund të mos shprehem. Sigurisht, nuk jam për glorifikim të gjithçkaje të asaj kohe, edhe pse filmat përbëjnë histori. Shprehin marrëdhëniet e asaj shoqërie me gjithçka. Ka qenë një censurë fatale, publiku duhet të dijë që momentet më artistike shpesh censura i ka goditur dhe i ka prerë. Unë si aktor më ka ndodhur që më është sakatuar roli. Ato momente për të cilat unë e kam marrë rrolin, janë hequr. Sepse ato kanë qenë të veçanta. Nuk ka qenë vetëm aspekti ideologjik në ata filma, dhe e bukura që artistikisht ishte e bukur, ajo duhej të hiqej. Por, do thosha për filmin për Ismail Qemalin- ç’të keqe ka ai film? Një histori, të rinjtë mësojnë duke parë figurën e Ismail Qemalit duke parë Sandër Prosin.
– Por, nuk ka pasur vetëm Ismail Qemal? A ka pasur tendencë skematike dhe keqtrajtuese në disa drejtime?
Po, sigurisht! Jemi tallur e stërtallur me ballistët- ata kanë qenë një kundërshtar politik, ne i kemi bërë qesharakë. I kemi budallepsur, dhe për mua ky është një gabim, sepse nuk i kemi evidentuar si një gjë, si një kundërshtar të denjë, se të tillë kanë qenë në fund të fundit, se në krye të tyre kanë qenë edhe personalitete të kulturës shqiptare e të politikës. Qëndrimi ndaj kulteve fetare e veçanërisht ndaj personaliteteve të fesë, priftit, hoxhës, priftit katolik- kanë qenë ekstremisht tendencioz dhe i gabuar. Madje edhe në filmat ku prifti nuk kishte ndonjë rol të madh. Po kështu, dhe më vjen për të qeshur, unë si partizan, te një nga filmat, hedh një bombë aty dhe i vras të gjithë gjermanët. Kjo është qesharake, por edhe kinemaja amerikanë ka skematizmat e veta. Në kinemanë amerikane, po të jesh rus demonizohesh. Këto janë aspekte skematike.
– Cili do ishte propozimi juaj?
Jam i këtij mendimi; nuk ka asgjë të keqe, nuk prishet rinia nga vështrimi i filmave që koha i ka gjykuar. Ç’mund të thuash për një film të jashtëzakonshëm siç është për shembull “Koncert në vitin 1936”?! Ajo është Shqipëria e atëhershme, një Shqipëri anadollake, dy vajza të reja që vijnë me ëndrra pasi kanë studiuar në Itali. Ajo vjen të këndojë me piano në një fshat, në një botë inekzistente.
Ka shumë filma që kanë bërë përshtypje edhe në botë. Është në pjesën e artë të filmave, por qoftë edhe Kapedani për atë anë groteske që ka. Mund të transmetojnë me një bisedë paraprake- por nuk jam për qëndrime të prera- sigurisht, pranohet ndonjë koment, a mbase shpjegim.
Duan ta bëjnë në mënyrë drastike të heqin disa filma? Nëse e shikojnë të arsyeshme komisione të caktuara dhe e vërtetojnë që vërtet ky film luan rol ekstremisht negativ, le të hiqet, s’ka asgjë të keqe. Unë për vete si artist, nuk kam problem, madje po të jepeshin më pak, se jepen pa kriter, pafundësisht dhe ndonjëherë bëhen bajat. Unë kam kënaqësi të shoh Sandër Prosin, Bujar Lakon, Agim Qirjaqin- figura të tilla.
Jam fare i hapur, nuk kam asnjë dhimbje, absolutisht asnjë dhimbje, dhe nuk e shoh fare në mënyrë emocionale nëse do të hiqen të gjithë filmat. Të mos e marrin si një faj të artistëve që kanë bërë filma që qenë pjesë e propagandës. Për këtë, edhe publiku duhet ta dijë, për atë “faj” në sensin artistik, ne kërkojmë falje. Nëse kemi dhënë informacion jo të mirë.
